Geopolityka, innowacje i rakiety. Państwa koreańskie w wyścigu ...

Autorzy: Krzysztof Karwowski, Paweł Gawryluk, Marcel Wiśniewski

Analiza w skrócie:

Co państwa koreańskie robią w kosmosie?

Programy kosmiczne obu Korei – Południowej (Republiki Korei) oraz Północnej (Koreańskiej Republiki Ludowo-Demokratycznej) – są rozwijane z odmiennych powodów, ale łączy je wspólne tło: prestiż, strategiczne znaczenie oraz dążenie do niezależności technologicznej dwóch państw, które przez cały okres swojego istnienia były niewielkie i uwikłane w grze lokalnych i globalnych mocarstw, a obecnie wybijają się na podmiotowość w regionie Azji i Pacyfiku.

Program rakietowy Korei Północnej [1]

Zainteresowanie rozwojem programu nuklearnego pojawiło się w wielu państwach po ataku na Hiroszimę i Nagasaki, a Azja Południowowschodnia wydawała się naturalnym teatrem przyszłego użycia broni jądrowej w wypadku konfliktu USA i ZSRR wspieranych przez Chiny.

Za początek północnokoreańskiego programu nuklearnego należy uznać rok 1952, kiedy to KRLD otrzymała w darze od Związku Radzieckiego pierwszy reaktor atomowy. Korea Północna zrozumiała także, krótko po zakończeniu wojny koreańskiej (1950-1953) i rozmieszczeniu amerykańskich sił na terytorium Korei Południowej i Japonii, że gwarancją bezpieczeństwa jest broń nuklearna [2].

Pierwszy test jądrowy przeprowadzono za rządów Kim Dzong Ila w 2006 roku. Od tego czasu Korea Północna zrealizowała sześć prób nuklearnych, z ostatnią w 2017 roku, gdy prawdopodobnie przetestowano eksplozję ładunku wodorowego.

Zainspirowana południowokoreańskimi startami satelitów w latach 90., Korea Północna podjęła także swoją pierwszą próbę lotu kosmicznego w 1998 roku, kiedy wystrzelono satelitę Kwangmyŏngsŏng (광명성 czyli Jasna Gwiazda) – zakończyła się ona jednak niepowodzeniem. Kolejne starty, w tym Kwangmyŏngsŏng-2 w 2009 roku i Kwangmyŏngsŏng-3 w 2012 roku, również nie powiodły się. Dopiero zmodyfikowana wersja Kwangmyŏngsŏng-3 Unit 2 w grudniu 2012 roku z powodzeniem weszła na orbitę polarną, co było przełomem w programie. W 2016 roku wystrzelono rzekomo nieczynnego satelitę na pokładzie rakiety Kwangmyŏngsŏng-4, wywołując międzynarodową krytykę, gdyż podejrzewano, że start maskował test rakiet balistycznych.

Mimo ograniczonych sukcesów program podkreśla ambicje Korei Północnej w eksploracji kosmosu. Dotychczas Pyongyang zrealizował pięć misji kosmicznych – trzy z poligonu rakietowego Masudan na północnym wschodzie kraju oraz dwie z poligonu Sohae nad Morzem Żółtym przy granicy z Chinami.

●  1998 – Kwangmyŏngsŏng-1: start rakiety mającej rzekomo przenosić satelitę, osiągnięcie orbity i powrót w atmosferę, gdzie rakieta spłonęła. Nie wykryto żadnego obiektu umieszczonego przez nią w kosmosie.

●  2009 – Kwangmyŏngsŏng-2: start rakiety z satelitą, który również nie osiągnął orbity i spadł do Pacyfiku.

●  Kwiecień 2012 – Kwangmyŏngsŏng-3: nieudana próba osiągnięcia przez satelitę orbity polarnej.

●  Grudzień 2012 – Kwangmyŏngsŏng-4: próba osiągnięcia przez satelitę orbity polarnej (prawdopodobnie również nieudana).

●  2016 – Kwangmyŏngsŏng-5: lot rakiety prawdopodobnie majskujący test rakiety balistycznej, a nie wyniesienie satelity.

Do przełomu doszło w roku 2024, kiedy to odbyły się dwie misje nowego programu Malligyong (만리경 czyli “Teleskop”). Dwa nowe satelity i rakiety wykorzystane do ich wystrzelenia powstały po rozpoczęciu rosyjskiej inwazji na Ukrainę i prawdopodobnie ze znacznym wsparciem technicznym Rosji, która postawiła na duże zbliżenie z reżimem KRLD [2] [3]. O ile majowy lot również zakończył się wpadką – satelita dotarł na orbitę, ale nie udało się go uruchomić – o tyle próba z listopada 2024 została ogłoszona pełnym sukcesem. Malligyong-2 wszedł na orbitę i rozpoczął misję jako satelita zwiadowczy i testowy [4] [5].

Wszystkie misje kosmiczne Korei Północnej z uwagi na ich nieoczywisty, cywilno-wojskowy charakter, oraz nieprzewidywalność władz państwowych, są ostro krytykowane przez Stany Zjednoczone, Japonię i Koreę Południową. Za prowadzenie programu odpowiada mieszcząca się w Pyongyangu Państwowa Agencja Technologii Aerokosmicznych (국가항공우주기술총국) – NATA.

Program rozbudowy bazy technologicznej Korei Południowej [6]

Korea Południowa z kolei stała się potęgą przemysłową dzięki strategicznemu planowaniu gospodarczemu, wsparciu rządu i skoncentrowaniu się na edukacji oraz technologii. W latach 60. XX wieku, pod rządami dyktatora generała Park Chung-hee, kraj przyjął model rozwoju oparty na eksporcie, inwestując w kluczowe sektory: przemysł stalowy, stoczniowy, elektroniczny i motoryzację. Rząd inwestował w rozwój infrastruktury i edukacji, co stworzyło wykwalifikowaną siłę roboczą. Najważniejszym czynnikiem okazało się jednak postawienie w gospodarce wewnętrznej na tzw. czebole (재벌 – dosł. związki finansowe) – potężne konglomeraty rodzinne oparte na wzajemnych powiązaniach rodzinnych i bliskich relacjach z państwem takie jak Samsung, Hyundai i LG. Stały się one kołem zamachowym koreańskiej gospodarki i globalnymi liderami.

Rozwój programu kosmicznego Korei Południowej wynikał na tym tle z chęci wzmocnienia suwerenności technologicznej i podniesienia pozycji kraju na arenie międzynarodowej. Sukcesy przemysłowe pozwoliły zbudować zaplecze technologiczne i finansowe potrzebne do inwestycji w kosmos. Korea rozpoczęła program kosmiczny w 1989 roku [7].

Zdj 1. Kwatera główna Koreańskiego Instytutu Badań Kosmicznych, Daejeon (fot. K. Karwowski)

Władze [8] [9]

Od 1989 do 2024 za całość programu kosmicznego odpowiadał KARI (Koreański Instytut Badań Aerokosmicznych, 한국항공우주연구원) z siedzibą w Daejeonie, w centralnej części Korei Południowej. KARI wyewoluował ze znajdującego się w tymże mieście uniwersytetu technicznego KAIST założonego przez gen. Parka w celu przyspieszenia rozwoju technicznego koreańskich czeboli i zapewnienia im zaplecza badawczego oraz treningu personelu.

Naukowo-badawcza orientacja KARI traktowana była jako zbyt pokojowa w obliczu narastających napięć na Półwyspie Koreańskim i rosnącego znaczenia kosmosu dla celów wojskowych – program południowokoreański w przeciwieństwie do sąsiadów z Północy ma wybitnie pokojowy charakter. W trakcie rządów konserwatywnego gabinet od 2022 roku prezydent Yoon Suk Yeol zdecydował o powołaniu instytucji nadrzędnej sprawującej kontrolę polityczną, koordynującej finanse kosmiczne, oraz zorientowanej szerzej również na sprawy bezpieczeństwa kosmicznego i narodowego. Tak w 2024 powołano Koreańską Administrację Aerokosmiczną – KASA (우주항공청) – na wzór amerykańskiej NASA. W przeciwieństwie do wcześniejszych uwarunkowań, podlega ona bezpośrednio urzędowi prezydenckiemu.

W ramach polityki rozwijania obszarów poza stolicą i miastami metropolitalnymi, siedzibą KASA jest miasto Sacheon (prowincja Gyeongsang Południowy) ok. 500 km na południe od Seulu [8].

Rys. 1. Umocowanie badań kosmicznych w Polityce Korei (oprac. INE, [10]).

Jakie firmy produkują [9]

Z uwagi na potencjał produkcyjny i badawczy oraz stosowanie technologii cywilno-wojskowego podwójnego zastosowania (dual-use) zdecydowana większość działań na rzecz programu kosmicznego przypada czebolom lub ich spółkom zależnym. Najważniejszym partnerem agencji kosmicznych jest Hanghwa – producent sprzętu wojskowego, który lwią część swoich biznesów związanych z kosmosem przejął w wyniku prywatyzacji masy upadłościowej po innym z czeboli – Daewoo.

Pomimo koncentracji przemysłu w portfolio wielkich graczy, Korea Południowa, podobnie jak USA i Japonia, poddaje się globalnym trendom, a rynek start-upów kosmicznych dynamicznie rośnie. Poniższe zestawienie przedstawia najważniejszych graczy na rynku aerospace & defense.

Tabela 1. Najważniejsze firmy kosmiczne Korei Południowej (oprac. INE).

Co? Zasoby, zrealizowane osiągnięcia [10]

Naukowcy Korei Południowej od początku starali się dywersyfikować pozyskiwanie strategicznych rozwiązań technicznych. Na początku rozwijano więc dwutorową współpracę w zakresie wynoszenia satelitów z kolektywnym Zachodem oraz w zakresie dostarczania techniki rakietowej z Rosją [12].

Wystrzelony w 1999 pierwszy południowokoreański satelita – KITSAT-1 (kor. 우리별/Uribyol czyli “Nasza Gwiazda”) został zaprojektowany w konsorcjum koreańskiego instytutu technologicznego KAIST z Uniwersytetem w Surrey i wysłany na pokładzie europejskiej rakiety Ariane 4 z Gujany Francuskiej [13].

Równolegle z satelitami, Korea przystąpiła do ambitnego pozyskiwania własnej rodziny rakiet – najpierw rakiet atmosferycznych KSR (ang. Korea Science Rocket), a potem pełnowymiarowych rakiet orbitalnych KSLV (Korea Space Launch Vehicle). W projektowaniu i produkcji obydwu pomógł transfer technologii zaoferowany przez Państwowe Produkcyjno-Badawcze Centrum Kosmiczne im. M. Chruniczewa (М. В. Хруничев) – moskiewski konglomerat naukowo-przemysłowy odpowiedzialny za najważniejsze rosyjskie projekty kosmiczne: pojazdy Sojuz, rakiety Proton, Rokot i Angara [14].

Nawiązanie współpracy z Moskwą zaowocowało też skutecznym wysłaniem obywatela Korei Południowej w Kosmos właśnie na pokładzie rosyjskiej rakiety. W kwietniu 2008 dr Yi So-yeon – naukowczyni z KAIST, specjalistka mechaniki lotniczej, wybrana do Koreańskiego Programu Astronautycznego, dołączyła do załogi misji Soyuz TMA-12 i spędziła na Międzynarodowej Stacji Kosmicznej 11 dni jako pierwsza koreanka w kosmosie [15].

Kosmodrom

Korea Południowa posiada jeden kosmodrom Naro Space Center (나로우주센터), znajdujący się w powiecie Goheung (prowincja Jeolia Południowa) [13] [15].

Fot 2. Kosmodrom Naro – centrum startowe KARI (źródło: Google Maps)

Fot 3. Kosmodrom Naro – centrum startowe KARI (źródło: KARI)

Jak? Z kim? Dyplomacja kosmiczna

W swoich działaniach obie strony orientują się na mocarstwa – Północ na Rosję, Południe po początkowo bliskich relacjach z Moskwą, na Stany Zjednoczone i Europę.

Obydwie Koree zdają się spoglądać na również na Chiny – Korea Północna, jak na twardego, ale jednak patrona, Korea Południowa – jako na systemowego rywala (w raporcie proponującym rewizję i intensyfikację południowokoreańskiej polityki kosmicznej słowo “Chiny” pada 140 razy) [16].

Korea Północna – o Rosji

Korea Północna zacieśnia współpracę z Rosją, szczególnie w obszarach technologii rakietowych i kosmicznych. Od września 2023 r. obserwuje się intensyfikację relacji między tymi krajami. Obejmuje ona m.in. transfer technologii rakietowych, co prawdopodobnie przyczyniło się do postępów KRLD w programie kosmicznym, takich jak udane wystrzelenie satelity na orbitę w lutym 2024 r.

W zamian Korea Północna dostarcza Rosji amunicję i rakiety balistyczne, wspierając jej działania w Ukrainie. Ta współpraca stanowi wyzwanie dla stabilności w regionie Azji Wschodniej i jest postrzegana jako element szerszej strategii przeciwdziałania wpływom USA w Korei Południowej [17]. Nie do przecenienia jest więc rola rosyjskich rozwiązań w ostatnich sukcesach północnokoreańskich w wysyłce satelitów [18].

Korea Południowa – Rola w Porozumieniu Artemis

Republika Korei odgrywa ważną rolę w porozumieniu Artemis, będąc jednym z sygnatariuszy tego międzynarodowego partnerstwa na rzecz eksploracji Księżyca i dalszego rozwoju w przestrzeni kosmicznej. Korea Południowa zobowiązała się do wspierania pokojowego wykorzystania kosmosu oraz przestrzegania wspólnych zasad, takich jak zrównoważony rozwój, transparentność działań i odpowiedzialne zarządzanie zasobami – tak wykorzystywanymi na Ziemi ma rzecz eksploracji kosmosu, jak i kosmicznymi i księżycowymi. Poprzez swój dość aktywny program kosmiczny, w tym rozwój technologii rakietowych i satelitarnych, Korea planuje wnieść istotny wkład w badania naukowe oraz rozwój technologiczny w ramach misji Artemis, których celem jest powrót ludzi na Księżyc i przygotowanie do eksploracji Marsa [19] [20].

Pośród pomysłów włączenia się w Artemis są m.in.:

●  intensyfikacja startów z kosmodromu Naro oraz budowa drugiego kosmodromu,

●  zaprojektowanie i w przyszłości dołączenie modułu lub istotnych komponentów do stacji Global Gateway,

●  dofinansowanie i umiędzynarodowienie klastrów przemysłu aerokosmicznego Korei,

●  intensyfikacja wymiany technologicznej i informacyjnej – np. danych telemetrycznych i obserwacji Ziemi – z innymi członkami,

●  wzmocnienie narodowych badań na rzecz integracji technologii cywilno-wojskowych oraz uczynienie Korei kluczowym ekosystemem dla powstawania technologii kosmicznych.

Fot. 4. Koreański Instytut Zaawansowanej Nauki i Technologii KAIST. Centrum Technologii Satelitarnych i Rakietowych, Daejeon (fot. K. Karwowski)

Rozwój zaawansowanych systemów rakietowych i kosmicznych obydwu państw koreańskich, może nie być pozbawiony znaczenia z perspektywy polskiej. Polska – jako członek NATO oraz porozumienia Artemis – jest bliskim partnerem Korei Południowej, szczególnie w ostatnich latach, kiedy to nawiązano owocną współpracę zbrojeniową [21]. Zarówno przepływ polskich rozwiązań, jak i już gotowych koreańskich technologii, towarów i usług strategicznych może przyczyniać się do współpracy kosmicznej np. przy wspólnych misjach satelitarnych, wymianie danych wywiadowczych pochodzenia kosmicznego, itp. Korea może również – o ile przezwyciężone zostaną kwestie historyczno-polityczne, podjąć bliższą współpracę z Japonią – kolejnym istotnym graczem w porozumieniu Artemis i aktywnym państwem kosmicznym o znacznym dorobku [22] [23].

Jednocześnie pilnie należy monitorować rozwój techniki kosmicznej w Korei Północnej. Współpraca na tym polu z Rosją (sukcesy roku 2024) w połączeniu z północnokoreańskim jawnym zaangażowaniem w wysiłek wojenny w Ukrainie stanowią zagrożenie nie tylko dla samej Ukrainy, ale także dla Korei Południowej i, nie bezpośrednio, dla Polski [24]. Badanie i wymiana informacyjna są więc krytyczne w tej materii [25].

Załącznik 1. Potencjał obydwu Korei – porównanie (oprac. INE)

Zarówno Korea Północna, która od 2006 jest państwem nuklearnym, jak i Korea Południowa – technologiczny gigant i 13. gospodarka świata – poszukują swojego miejsca w nowym wyścigu kosmicznym.

Załącznik 2. Południowokoreańskie instytucje badań kosmicznych (oprac. INE)

InstytucjaSkrótMiastoTypDziałalnośćSeoul National UniversitySNUSeulPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, projekty, analiza danych naukowychKorea UniversityKUSeulPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, projekty, analiza danych naukowychHanyang UniversityHYUSeulPrywatna uczelnia cywilnaR&D, projekty, analiza danych naukowychKyung Hee UniversityKHUSeulPrywatna uczelnia cywilnaR&D, projekty, analiza danych naukowychSeoul National University of Science & TechnologySEOUL TECHSeulMiejska uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danych, produkcja satelitówKorea Aerospace UniversityKAUSeulPrywatna uczelnia cywilno-wojskowaR&D, produkcja, szkolenie kadrKorean Aviation CollegeKACSeulUczelnia Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury i TransportuR&D, standaryzacja, szkolenie kadrKorea Aviation Training CentreKATSeulInstytucja Certyfikacyjno-treningowa Agencji Lotnictwa i IATAStandaryzacja, certyfikacja, szkolenie kadr, trening pilotażuKorea Institute for Advanced ScienceKIASSeulInstytut naukowyR&D, badania podstawowePohang University of Science and TechnologyPOSTECHPo-Hang, N. GyeongsangPrywatna uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danych, produkcjaKorea Advanced Institute of Science and TechnologyKAISTDaejeon, SeulPaństwowa uczelnia cywilno-wojskowaR&D, prace projektowe, analiza danych, szkolenie kadr, produkcja, wdrożenia wojskowe, astronautykaKorea Aerospace Research InstituteKARIDaejeonNarodowa agencja kosmicznaObsługa, prowadzenie i planowanie programu kosmicznegoKorea Astronomy and Space Science InstituteKASSIDaejeonInstytut naukowyObserwacja nieba, badania podstawoweKorea Agency of Defense DevelopmentKADDDaejeonInstytucja badawcza Ministerstwa ObronyWdrożenia wojskowe, badania wojskoweNational Security Research InstituteNSRDaejeonInstytucja badawcza Ministerstwa ObronyWdrożenia wojskowe, badania wojskoweKorea Institute of Science and Technology InformationKISTIDaejeon, SeulRządowy instytut R&DBadania nad ITT, systemami łącznościUlsan National Institute of Science and TechnologyUNISTUlsanPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danych, produkcjaPusan National UniversityPNUPusanPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danychKyungpook National UniversityKNUDaeguPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danychRepublic of Korea Air Force AcademyROKAFACheongju, ChungbukPaństwowa uczelnia wojskowaBadania wojskowe, szkolenie personelu sił powietrznychSungkyunkwan UniversitySKKUSuwon, GyeonggiPaństwowa uczelnia cywilnaR&D, prace projektowe, analiza danych, ITTKorea Institute of Aviation Safety TechnologyKIASTIncheon, GyeonggiInstytut Ministerstwa Ziemi, Infrastruktury i TransportuStandaryzacja i certyfikacja, szkoleniaNaro Space Centre–Naro, South JeollaKosmodrom, centrum badań KARIStarty rakiet, R&D, kontrola misjiKorea AeroSpace AdministrationKASASacheon, S. GyeongsangAgencja kosmicznaAdministracja, plany

Bibliografia

[1] Pietrewicz, O. (2022). Korea Północna rozwija siły nuklearne. PISM, https://www.pism.pl/publikacje/korea-polnocna-rozwija-sily-nuklearne dostęp: 2024/11/26

[2] Why North Korea wants a war (sooner than you think). DW, Youtube: https://www.youtube.com/watch?v=_ycheoO-_ng&ab_channel=DWNews, dostęp: 2024/12/1

[3] Lele, A. (2024). Engaging North Korea in the space domain. Astropolitics, 22(1–2), 1–19. https://doi.org/10.1080/14777622.2024.2364584

[4] Xu, T. (2024). Surpass the Cutting Edge: Reflections on North Korea’s Failed May 27 Satellite Launch, 38north, https://www.38north.org/2024/06/surpass-the-cutting-edge-reflections-on-north-koreas-failed-may-27-satellite-launch/ dostęp: 2024/12/18

[5] Williams, M. (2023). Korea Space Agency at ten. 38north, https://www.38north.org/2023/04/north-koreas-space-agency-at-ten/, dostęp: 2024/12/1

[6] Shabbir, Z., Sarosh, A., & Nasir, S. I. (2021). Policy considerations for nascent space powers. Space Policy, 56, 101414. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2021.101414

[7] Lee, J. J. & Chung. S. (2011). Space Policy for Late Comer Countries: A Case Study of South Korea. Space Policy, 27(4), s. 227–33. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2011.09.008.

[8] General Policies. KASA, https://kasa.go.kr/eng/web/content.do?menu_cd=000056, dostęp: 2024/11/27

[9] Lee, H. Yoon names SNU professor as inaugural chief of Korea AeroSpace Administration. Yonhap, https://en.yna.co.kr/view/AEN20240424002751315 , dostęp: 2024/11/28

[10] Korea launches space agency to compete in global space race. Korea Times, https://www.koreatimes.co.kr/www/nation/2024/11/113_375338.html dostęp: 2024/11/28

[11] Piotrowski, M. A. (2018). Program rakietowy Korei Południowej. PISM. https://www.pism.pl/publikacje/Program_rakietowy_Korei_Po_udniowej dostęp: 2024/11/26

[12] Park, W. (2010). Recent space developments in South Korea. Space Policy, 26(2), 17–118. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2010.02.010

[13] Hwan Kim, D. (2006). Korea’s space development programme: Policy and law. Space Policy, 22(2), 110–117. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2006.02.010

[14] Cho Hyun-Suk (2002). A Study on Science and Technology Policy in Korea: Searching for New Policy Ideas. Journal of Science and Technology Studies (과학기술학연구), 2 (1-3), s. 85-105. 1738-9291(pISSN) / 2713-9832(eISSN) historia

[15] Hwang, C. Y. (2006). Space activities in Korea—History, current programs and future plans. Space Policy, 22(3), 194–199. https://doi.org/10.1016/j.spacepol.2006.06.007

[16] An, H. J. et al. (2024). 우주개발 확대에 따른 국가우주개발 거버넌스 개편 방안 A Proposal of National Space Governance Reform according to Expansion of Space Development. STEPI, Sejong-si Korea. ISBN 978-89-6112-834-6 93300.

[17] Lee, M. (2024).N. Korea sent 100 ballistic missiles, military specialists to Russia. Yonhap, https://en.yna.co.kr/view/AEN20241126004700315, dostęp: 2024/12/4

[18] Pietrewicz, O. (2022). Poparcie Korei Północnej dla agresji Rosji na Ukrainę. Biuletyn OSW nr 25/2022. OSW, https://www.pism.pl/publikacje/poparcie-korei-polnocnej-dla-agresji-rosji-na-ukraine, dostęp: 2024/12/24

[19] 2024 R&D Budget to Focus on CETs to Aim for Global Technological Dominance (2023). Ministry of Science & ICT, https://www.msit.go.kr/eng/bbs/view.do?sCode=eng&mId=4&bbsSeqNo=42&nttSeqNo=956

[20] Space agency seeks 27% hike in 2025 budget. Korea Times, https://www.koreatimes.co.kr/www/tech/2024/11/129_381375.html

[21] Witczak, J. Jak Polska i Korea Południowa korzystają na współpracy swoich przemysłów zbrojeniowych. INE, https://ine.org.pl/jak-polska-i-korea-poludniowa-korzystaja-na-wspolpracy-swoich-przemyslow-zbrojeniowych/ dostęp: 2024/11/26

[22] Matiaszczyk, N. NATO w Azji: nowe wymiary partnerstwa między Sojuszem Północnoatlantyckim a Koreą Południową i Japonią oraz wyzwania związane z Chinami. INE, https://ine.org.pl/nato-w-azji-nowe-wymiary-partnerstwa-miedzy-sojuszem-polnocnoatlantyckim-a-korea-poludniowa-i-japonia-oraz-wyzwania-zwiazane-z-chinami-2/ dostęp: 2024/11/26

[23] Karwowski, K. Rutkowski, M. i Gawryluk, P. Kosmiczna Szarża Kraju Kwitnącej Wiśni. Japoński program kosmiczny. INE, https://ine.org.pl/kosmiczna-szarza-kraju-kwitnacej-wisni/,  dostęp: 2024/12/01

[24] Mitkow, M. Widziane z orbity: Korea Północna rozbudowuje fabrykę broni dla Rosji. Space24, https://space24.pl/satelity/obserwacja-ziemi/widziane-z-orbity-korea-polnocna-rozbudowuje-fabryke-broni-dla-rosji , dostęp: 2024/11/29

[25] Karwowski, K. (2024). Chińska dyplomacja kosmiczna. Otwarta – ale czy dla wszystkich? INE, https://ine.org.pl/chinska-dyplomacja-kosmiczna-otwarta-ale-czy-dla-wszystkich/ dostęp: 2024/11/29