Rzecznik pyta MS o ewentualne wypowiedzenie umowy z Białorusią ...

Do RPO zwrócił się obrońca obywatela Białorusi, wobec którego Minister Sprawiedliwości w lipcu 2017 r. wyraził zgodę na wydanie Białorusi. Wykonanie tego odroczono orzeczenia do  zakończenia  śledztwa w polskiej prokuraturze. Skazany obecnie odbywa w Polsce karę pozbawienia wolności, resocjalizacja przynosi pożądany efekt, a kara dobiega końca, co wkrótce wymusi konieczność wykonania postanowienia MS z 2017 r.

Nie kwestionując tego rozstrzygnięcia, RPO poddaje pod rozwagę Ministra jego reasumpcję. Postanowienie to wydano, gdy skala naruszeń praw człowieka przez białoruskie władze była mniejsza niż dziś. Zasadne wydaje się podkreślenie przeszkody ekstradycyjnej - w postaci uzasadnionej obawy, że w państwie żądającym wydania może dojść do naruszenia wolności i praw osoby wydanej - określonej art. 604 § 1 pkt 7 k.p.k., czy wynikającej z art. 19 ust. 2 Karty Praw Podstawowych UE i art. 3 Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności.

Sąd Najwyższy podkreśla, że obligatoryjna przesłanka odmowy z art. 604 § 1 pkt 5 i 7 k.p.k. z uwagi na art. 3 EKPC występuje nie tylko w sytuacji, gdy w sprawie zapadło już rozstrzygnięcie ETPC, ale również wówczas, gdyby skutkiem przekazania osoby było wydanie przeciw Polsce wyroku stwierdzającego naruszenie EKPC. Linia ta jest konsekwentna z orzeczeniem ETPC zapadłym w sprawie Liu przeciwko Polsce w kontekście obniżenia wymaganego standardu dowodowego pod kątem uprawdopodobnienia zindywidualizowanego ryzyka naruszenia praw człowieka, zwłaszcza co do państw, gdzie zjawisko przemocy jest częste a stopień transparentności niski. 

Mając na uwadze stanowiska SN, ETPC, a także względy humanitarne - zwłaszcza zobowiązania wynikające z EKPC oraz innych umów międzynarodowych, RPO zwraca się do min. Adama Bodnara o ponowne rozważenie decyzji MS z lipca 2017 r. 

Zarazem Rzecznik przedkłada MS problem realizacji przez stronę polską postanowień obowiązującej - przynajmniej do 2025 r., gdy nastąpi możliwość jej wypowiedzenia - umowy między Polską a Republiką Białorusi o pomocy prawnej i stosunkach prawnych w sprawach cywilnych, rodzinnych, pracowniczych i karnych z 1994 r., w kontekście przestrzegania praw człowieka w tym państwie.

Było to już przedmiotem wystąpienia RPO z 26 kwietnia 2023 r. do MS, które nie przedstawiło stanowiska. Rzecznik sygnalizował, że nowa sytuacja geopolityczna związana z wojną w Ukrainie, kryzysem imigracyjnym na granicy polsko-białoruskiej, czy  w relacjach bilateralnych Polski i Białorusi, powinna wymuszać  zmianę aksjologiczną w stosowaniu prawa, w tym wiążącej Polskę umowy międzynarodowej. Chodzi przede wszystkim o wywiązywanie się władz polskich z obowiązku poszanowania aksjologii naszego systemu prawnego i zawartych w nim standardów ochrony praw człowieka i obywatela.

Stan ochrony podstawowych praw i wolności człowieka na Białorusi ulega pogorszeniu. Znajduje to potwierdzenie  w opracowaniach, raportach i doniesieniach licznych podmiotów działających na polu ochrony praw człowieka. W lutym br. opublikowano raport Wysokiego Komisarza ONZ ds. Praw Człowieka, który stwierdza: „istnieją wystarczające podstawy, by sądzić, że na Białorusi dochodziło i dochodzi do systematycznych, powszechnych i rażących naruszeń praw człowieka". Podkreślono, że naruszenia praw człowieka polegały i polegają na arbitralnym pozbawieniu prawa do życia i wolności, torturach i złym traktowaniu, w tym na przemocy seksualnej, odmowie prawa do rzetelnego i uczciwego procesu sądowego, arbitralnej odmowie prawa do wjazdu do własnego kraju, ingerowaniu w wolność słowa, pokojowych zgromadzeń i zrzeszania się oraz równości wobec prawa.

Ważny  pozostaje też jeden z motywów Rezolucji Parlamentu Europejskiego z 10 czerwca 2021 r. w sprawie systematycznych represji na Białorusi i ich konsekwencji dla bezpieczeństwa europejskiego po uprowadzeniu osób z unijnego samolotu cywilnego przechwyconego przez władze białoruskie.

Jak informuje Centrum Obrony Praw Wiasna, 31 stycznia 2024 r. w Białorusi było 1429 więźniów politycznych. Wskazuje się, że tortury, okrutne, poniżające i nieludzkie traktowanie są wciąż stosowane i jest to rozpowszechnione zjawisko. 

MSZ RP w komunikacie prasowym wskazało, że: „4 kwietnia 2023 r. Rada Praw Człowieka ONZ przyjęła rezolucję przedłużającą funkcjonowanie mechanizmu międzynarodowego służącego dochodzeniu odpowiedzialności za naruszenia praw człowieka na Białorusi, do których dochodzi w tym państwie w związku ze sfałszowanymi wyborami prezydenckimi w 2020 r.". Podkreśliło, że: „po rozpoczęciu rosyjskiej agresji na Ukrainę, wspartej politycznie, wojskowo i logistycznie przez władze w Mińsku, kilkukrotnie rozszerzono zakres stosowania kary śmierci na Białorusi m.in. za zdradę państwa popełnioną przez funkcjonariusza na odpowiedzialnym stanowisku, funkcjonariusza publicznego lub osobę posiadającą status wojskowego. Surowo karani są obywatele wyrażający sprzeciw wobec wojny i zaangażowaniu w nią Białorusi".

Wszystko to dyskwalifikuje władze Białorusi jako równorzędnego partnera w relacjach z Polską ws. pomocy prawnej w sprawach karnych. Istotny dla prawidłowej realizacji umowy bilateralnej powinien być argument wywodzony z jej art. 19, że pomoc prawna poprzez wydanie osoby pozostawać będzie „w sprzeczności z podstawowymi zasadami prawa wezwanej Umawiającej się Strony".

Należy odnotować dotychczasowe rozstrzygnięcia Ministra Sprawiedliwości wydane, gdy mimo sądowej dopuszczalności wydania oskarżonego lub skazanego do Białorusi, w trybie art. 603 § 5 k.p.k. ostatecznie odmawiano wydania osoby do tego państwa.

Praktyka ostatnich lat pokazuje, że współpraca międzynarodowa z Białorusią jest obarczona coraz większym ryzykiem. Dlatego wymaga rozważenia, czy umowa powinna zostać przez Polskę wypowiedziana, przynajmniej w zakresie pomocy prawnej w sprawach karnych. Zgodnie z art. 107 umowy, odnoszącym się do jej wypowiedzenia, jest to możliwe co 5 lat w drodze notyfikacji złożonej z sześciomiesięcznym wyprzedzeniem. 

RPO prosi o wskazanie, czy w MS prowadzone były albo są planowane prace związane z ewentualnością zaproponowania MSZ takiego działania. Zwraca się też do min. Adama Bodnara o stanowisko.

II.511.27.2023