Powstanie w getcie: bohaterowie, wydarzenia, miejsca

81 lat temu, 19 kwietnia 1943 roku, wybuchło powstanie w getcie warszawskim. Młodzi żydowscy bojownicy podjęli nierówną walkę z niemieckim okupantem, choć zdawali sobie sprawę, że nie mają szans na wygraną. Nie chodziło im bowiem o zwycięstwo militarne. Powstanie było formą sprzeciwu wobec eksterminacji ludności żydowskiej dokonywanej przez Niemców. Było walką o godność człowieka.

Mimo wielkiego heroizmu bojowników okupanci w ciągu miesiąca krwawo stłumili zbrojny zryw warszawskich Żydów. 16 maja 1943 roku Jürgen Stroop, dowódca oddziałów skierowanych do walki z powstańcami, wysadził w powietrze Wielką Synagogę, osobiście detonując ładunki wybuchowe. Wydarzenie to uznaje się za symboliczny koniec powstania.

W 81. rocznicę rozpoczęcia walk przedstawiamy Państwu alfabet powstania w getcie warszawskim. 

A - Anielewicz Mordechaj

Przywódca powstania w getcie warszawskim. Urodził się w 1919 roku w rodzinie żydowskiej. W wieku 15 lat wstąpił do lewicowo-syjonistycznej organizacji skautowskiej Ha-Szomer Ha-Cair. Od 1942 roku współorganizował w getcie żydowski Blok Antyfaszystowski, równocześnie angażował się w przerzucanie Żydów poza okupowaną Europę. Pod koniec 1942 roku został komendantem Żydowskiej Organizacji Bojowej.

8 maja 1943 roku w otoczonym przez Niemców bunkrze przy ul. Miłej 18 popełnił samobójstwo wraz z większością dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej.

Czytaj także:

Mordechaj Anielewicz. Jego imię jedni wymawiali ze czcią, inni ze strachem

B - bunkier Anielewicza

Jeden z ponad 600 wykrytych i zniszczonych przez Niemców bunkrów, w których chronili się powstańcy getta i ludność cywilna. Schron został zbudowany pod zniszczoną kamienicą przy ul. Miłej 18. To tam 8 maja 1943 roku około 100 powstańców otoczonych przez oddziały niemieckie popełniło zbiorowe samobójstwo.

Ze względu na zbieżne losy obrońców bunkra Anielewicza i żydowskich powstańców otoczonych przez Rzymian w twierdzy Masada w 73 roku, bunkier nazywany jest również "warszawską Masadą".

W miejscu schronu przy ulicy Miłej 18 nigdy nie przeprowadzono ekshumacji, zatem szczątki żydowskich bojowników spoczywają tam do dnia dzisiejszego. Po wojnie w miejscu bunkra usypano pamiątkowy kopiec, który od nazwiska przywódcy ŻOB nosi nazwę Kopca Anielewicza.

C – Cukierman Icchak

Działacz syjonistycznego ruchu He-Chaluc, współzałożyciel i jeden z przywódców Żydowskiej Organizacji Bojowej, uczestnik dwóch powstań w Warszawie, mąż Cywii Lubetkin. Urodził się w 1915 roku w Wilnie. W 1940 roku trafił do Warszawy, dołączył do Bloku Antyfaszystowskiego, natomiast w ŻOB odpowiadał za sprawy uzbrojenia, dzięki czemu miał realny wpływ na każdą planowaną akcję.

W czasie wybuchu powstania w 1943 roku Cukierman przebywał poza gettem. Do jego zadań należało nawiązywanie kontaktów z Armią Krajową i wyprowadzanie kanałami mieszkańców i bojowników getta.

Po upadku zrywu współpracował z AK, a w 1944 roku na czele żydowskiego plutonu wziął udział w Powstaniu Warszawskim. Zmarł w 1981 roku w Izraelu.

D - Dawid Wdowiński

Związany z Żydowskim Związkiem Wojskowym. Urodził się w 1895 roku w Będzinie. Z wykształcenia był lekarzem psychiatrą, ale porzucił praktykę na rzecz działalności politycznej. W dwudziestoleciu międzywojennym był prezesem Polskiej Partii Syjonistycznej Organizacji Rewizjonistów. Dopiero w warszawskim getcie powrócił do zawodu lekarza. Przed wybuchem powstania brał udział w rozmowach ŻOB i ŻZW na temat stworzenia wspólnej organizacji bojowej. Negocjacje zakończyły się fiaskiem.

Po upadku zrywu w getcie trafił do obozu koncentracyjnego. Przeżył wojnę jako jeden z niewielu ludzi związanych z ŻZW. Zmarł w Nowym Jorku w 1970 roku.

E – Edelman Marek

Przywódca powstania w getcie warszawskim, współzałożyciel i jeden z przywódców Żydowskiej Organizacji Bojowej. Urodził się w 1919 lub 1922 roku w Homlu na dzisiejszej Białorusi w rodzinie związanej z Bundem - żydowską partią socjalistyczną. Sam również był jej członkiem. W Warszawie zamieszkał jeszcze przed wojną.

Aktywnie uczestniczył w walkach powstańczych, a po śmierci Mordechaja Anielewicza został przywódcą zrywu. Przed ostatecznym upadkiem powstania wraz z kilkunastoma innymi bojownikami wydostał się z getta kanałami. W 1944 roku wziął udział w Powstaniu Warszawskim.

Po wojnie pozostał w Polsce. Traumatyczne doświadczenia popchnęły go do podjęcia studiów medycznych. Był cenionym kardiologiem. Zmarł w 2009 roku.

Czytaj także:

Marek Edelman: najtrudniej uwierzyć we własną śmierć

F - Frenkel Paweł

Jedna z najbardziej tajemniczych postaci związanych z powstaniem w getcie warszawskim. Nie ma pewności co do miejsca i daty jego urodzin. Nie wiadomo nawet, czy Paweł to jego prawdziwe imię (raczej niespotykane wśród Żydów, nawet zasymilowanych). Pewnym jest, że stał na czele Żydowskiego Związku Wojskowego i prawdopodobnie dowodził bitwą na placu Muranowskim w ciągu pierwszych dni zrywu. Zginął z bronią w ręku w starciu z oddziałem niemieckim poza murami getta, 19 czerwca 1943 roku.

G – getto warszawskie

Warszawskie getto powstało w listopadzie 1940 roku i było największym w okupowanej przez nazistowskie Niemcy Europie. Na obszarze 307 ha znalazło się około 400 tysięcy Żydów, zmuszonych do życia w nieludzkich warunkach. Granic dzielnicy żydowskiej strzegła niemiecka żandarmeria, polska policja i żydowska Służba Porządkowa. Całość otoczona była murem. Bez specjalnej przepustki nie wolno było ani opuścić getta, ani do niego wejść.

Likwidacja warszawskiego getta rozpoczęła się w lipcu 1942 roku. Do września ok. 300 tys. warszawskich Żydów zostało przetransportowanych do obozu zagłady w Treblince. Po upadku powstania Żydzi, którzy nie ponieśli śmierci w czasie walk, zginęli w Treblince, a getto zostało zrównane z ziemią.

Czytaj także:

Getto warszawskie - piekło w środku miasta

BBC o Zagładzie polskich Żydów 

Szmul Zygielbojm – samobójstwo na znak protestu

I – Izrael Chaim Wilner

Urodził się w 1917 roku w Warszawie. Jako nastolatek związał się z syjonistyczną organizacją Ha-Szomer ha-Cair. Podczas II wojny światowej mieszkał w warszawskim getcie, gdzie angażował się w działalność konspiracyjną. W strukturach ŻOB odpowiadał za kontakty z polskim podziemiem, od którego pozyskiwał i szmuglował broń. Wiosną 1943 roku został aresztowany przez Niemców i po brutalnych przesłuchaniach skierowany do pracy w kamieniołomie w Kawęczynie. Gdy stamtąd uciekł, wrócił do getta i mimo słabego zdrowia wziął udział w walkach powstańczych. Popełnił samobójstwo 8 maja 1943 roku w bunkrze przy ulicy Miłej 18. Według niektórych źródeł to właśnie on przekonał innych do tego czynu, twierdząc, że lepiej jest samemu zdecydować o swoim losie, niż dać się zabić lub złapać Niemcom.

J – Judenrat

Judenraty, czyli Rady Starszych Gminy Żydowskiej, były ściśle kontrolowanymi przez Niemców samorządami. Okupanci wybierali przewodniczącego i decydowali o składzie Rady. Do zadań Judenratów należeć miała realizacja przymusu pracy Żydów, organizacja przesiedleń do gett, administrowanie i utrzymywanie porządku w dzielnicach żydowskich, organizowanie pomocy społecznej, zaś po 1942 roku – organizowanie kontyngentów deportacyjnych do obozów zagłady. Nominalnie podlegała im również owiana złą sławą Żydowska Policja Porządkowa.

Na czele warszawskiego Judenratu stał zasymilowany Żyd Adam Czerniakow. Dbał on o swoich współbraci zamkniętych w getcie, opiekował się najbiedniejszymi, troszczył się o sprawy szkolnictwa i kultury. Gdy w 1942 roku Niemcy rozpoczęli wywózki do obozów zagłady, Czerniakow, który nie chciał mieć krwi rodaków na rękach, odebrał sobie życie.

Czytaj także:

"Judenraty były raczej zakładnikami niż reprezentantami społeczeństwa"

L – Lubetkin Cywia

Działaczka syjonistyczna, członkini i współzałożycielka Żydowskiej Organizacji Bojowej, uczestniczka dwóch powstań. Urodziła się w 1914 roku na terenie dzisiejszej Białorusi, ale jeszcze przed wybuchem II wojny światowej zamieszkała w Warszawie. W getcie warszawskim, razem z mężem Icchakiem Cukiermanem, włączyła się w organizację struktur oporu, inicjując powstanie Bloku Antyfaszystowskiego. Należała do dowództwa Żydowskiej Organizacji Bojowej, z którą walczyła w powstaniu. Wraz z grupą innych bojowników opuściła getto kanałami, a w 1944 roku wzięła udział w Powstaniu Warszawskim. Zmarła w 1978 roku w Izraelu.

M – Menachem Ziemba

Jeden z najbardziej szanowanych warszawskich rabinów, uhonorowany grzecznościowym tytułem Gaona Praskiego (pochodził z warszawskiej Pragi). Uznanie dla Ziemby wykraczało poza polskie granice. Praskiemu mędrcowi proponowano nawet objęcie godności Naczelnego Rabina Jerozolimy, ale odmówił. Zdecydował, że zostanie w Warszawie. Gdy w 1942 roku Niemcy rozpoczęli wywózki do obozów zagłady, Ziemba stał na stanowisku, że Żydzi w obliczu eksterminacji powinni chwycić za broń i zginąć w obronie wiary.

Rabin wspierał powstańców nie tylko zachętą, ale i pieniędzmi na zakup broni. Mimo możliwości opuszczenia getta Ziemba postanowił zostać ze swoimi współbraćmi. Zginął w czasie powstania w jednym ze schronów z pięcioletnim wnukiem na rękach. W 1958 roku jego szczątki przeniesiono na cmentarz w Jerozolimie.

Czytaj także:

Menachem Ziemba - rabin, który powiedział "dość!"

O – Oneg Szabat

Tajne archiwum, w którym gromadzone były dokumenty, plakaty, obwieszczenia, świadectwa, wspomnienia dotyczące życia warszawskiej społeczności żydowskiej w czasie okupacji. Ze względu na sobotni termin spotkań osób zaangażowanych w działalność archiwum, nosiło ono nazwę Oneg Szabat, co po hebrajsku oznacza Radość Soboty.

Twórcą Oneg Szabat był polsko-żydowski historyk Emanuel Ringelblum, który dokumentację życia codziennego Żydów w okupowanej Warszawie rozpoczął już jesienią 1939 roku. Później w tworzenie archiwum (od nazwiska twórcy nazywane Archiwum Ringelbluma) zaangażowało się wiele osób, w tym literaci, historycy, a nawet młodzież i dzieci.

Gdy Niemcy rozpoczęli masową eksterminację ludności żydowskiej, członkowie Oneg Szabat sporządzali raporty, opisujące ten proces. W listopadzie 1942 roku jeden z takich raportów za pośrednictwem Jana Karskiego dotarł do Rządu Polskiego w Londynie. Dokumentacja zebrana przez Oneg Szabat została zakopana na terenie getta w metalowych skrzynkach i bańkach na mleko latem 1942 oraz wiosną 1943 roku.

Emanuel Ringelblum przeżył powstanie w getcie, ale zginął w marcu 1944 roku, schwytany i rozstrzelany przez Niemców. Po wojnie udało się odnaleźć część ukrytego przez niego archiwum, które stanowi bezcenne źródło historyczne. 

Zobacz i posłuchaj co o Archiwum Ringelbluma i "Oneg Szabat" mówi Anna Duńczyk-Szulc, zastępca dyrektora Żydowskiego Instytutu Historycznego:

P – Plac Muranowski

Nieistniejący już plac w Warszawie, na którym miały miejsce najcięższe walki powstania w getcie. Przez trzy pierwsze dni zrywu dzielnie bronili go bojownicy z Żydowskiego Związku Wojskowego. W drugim dniu walk powstańcy wywiesili nad placem dwie flagi: biało-czerwoną polską i biało-niebieską syjonistyczną. Sztandary miały duże wymiary (wykonano je z prześcieradeł), były zatem doskonale widoczne również poza murami getta.

Opór obrońców na placu Muranowskim przełamało dopiero wprowadzenie przez Niemców do walki artylerii polowej, działek przeciwlotniczych i miotaczy ognia. 50 bojowników ŻZW pod naporem nieprzyjaciela opuściło pozycje i kanałami przedostało się na "aryjską stronę".

R – Reinhardt

Kryptonim akcji eksterminacji ludności żydowskiej zamieszkującej tereny Generalnego Gubernatorstwa. Likwidacja warszawskiego getta rozpoczęła się 22 lipca 1942 roku. Tego dnia do obozu zagłady w Treblince bydlęcymi wagonami wywieziono ponad 6 tys. ludzi. W przeciągu siedmiu tygodni podobny los spotkał ok. 300 tys. Żydów z Warszawy. Wszyscy zostali zgładzeni.

W warszawskim getcie pozostało ok. 60 tys. osób. Byli to głównie młodzi ludzie, którzy pracowali w niemieckich zakładach zlokalizowanych na terenie getta. Część z nich wiosną 1943 roku stanęła do nierównej walki z niemieckim okupantem. Powstanie zostało stłumione, a getto zrównane z ziemią.

Czytaj także:

Apogeum zaplanowanej zagłady Żydów, czyli akcja "Reinhardt"

S – Stroop Jürgen 

To on dowodził niemieckimi oddziałami skierowanymi do tłumienia powstania w getcie warszawskim. Podkomendni Stroopa w bestialski sposób obchodzili się nie tylko z bojownikami, ale i z żydowską ludnością cywilną, która szukała schronienia w bunkrach. Niemcy dopuszczali się strasznych zbrodni, wykonywali liczne masowe egzekucje i podpalali budynek za budynkiem, chcąc zlikwidować wszystkie kryjówki. 16 maja 1943 roku wysadzona została w powietrze Wielka Synagoga przy ul. Tłomackie, co uznaje się za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim. Stroop osobiście zdetonował ładunki wybuchowe pod świątynią.

Jürgen Stroop relacjonował swojemu szefowi – Heinrichowi Himmlerowi - cały przebieg tłumienia zrywu, a jego raport stał się dowodem w czasie procesu w Norymberdze. Zbrodniarz chwalił się przełożonemu: "Wzniecenie pożaru spowodowało, że Żydzi objęci już płomieniami, masowo, całymi rodzinami wyskakiwali z okien. Zatroszczono się o to, by byli natychmiast likwidowani".

Czytaj także:

Kazimierz Moczarski. Siedział w celi z katem warszawskiego getta

Upadek powstania w getcie warszawskim. Niemcy wysadzają Wielką Synagogę

Po wojnie Jürgen Stroop trafił w ręce Amerykanów, którzy później przekazali go stronie polskiej. Stroop został skazany na karę śmierci przez powieszenie. Wyrok wykonano 6 marca 1952 roku w więzieniu mokotowskim.

T - Treblinka

W pobliżu położonej ok. 80 kilometrów od Warszawy Treblinki Niemcy utworzyli w 1941 roku obóz pracy dla Polaków i Żydów, zwyczajowo zwany Treblinka I. Po rozpoczęciu akcji "Reinhardt" i wydaniu przez Himmlera rozkazu o likwidacji warszawskiego getta hitlerowcy wybudowali obóz zagłady Treblinka II. W pierwszym dniu tzw. wielkiej akcji deportacyjnej z Warszawy wyjechał pierwszy transport Żydów z getta, którzy mieli zostać zamordowani w Treblince. W sumie wywieziono tam ponad 300 tysięcy mieszkańców warszawskiego getta. Fakt, że Treblinka funkcjonowała w świadomości warszawiaków jako "tylko" obóz pracy, uśpił czujność deportowanych ludzi.

W zbudowanych w Treblince komorach gazowych przy użyciu silnikowych spalin jednorazowo zabijano nawet kilka tysięcy Żydów z Warszawy oraz innych gett w okupowanej Polsce, a także Żydów z innych krajów oraz Romów i Sinti. Po Auschwitz-Birkenau był to drugi największy ośrodek zagłady w Europie. W sierpniu 1943 roku, zainspirowani zrywem w getcie, więźniowie Treblinki wywołali powstanie, krwawo stłumione przez Niemców. Z obozu zbiegło kilkuset więźniów, ale większość zamordowano w obławie na uciekinierów. Ostatecznie wojnę przeżyło 70 osób. Obóz w Treblince zlikwidowano do listopada 1943 roku.

U – Umschlagplatz

Plac przeładunkowy (niem. Umschlagplatz), gdzie do 1942 roku odbywała się oficjalna wymiana handlowa między gettem a stroną "aryjską", został zorganizowany przez Niemców na rampie kolejowej przy ulicy Stawki w Warszawie, na części terenu przedwojennego Domu Składowego Miejskich Zakładów Zaopatrywania Warszawy. Od 22 lipca 1942 roku teren ten wraz z przyległymi budynkami służył selekcji i koncentracji Żydów przed wywózką pociągami do obozu zagłady w Treblince oraz obozów w dystrykcie lubelskim.

Na Umschlagplatzu każdego dnia odbywał się załadunek około 5 tysięcy osób do podstawionych pociągów. Po oczekiwaniu, które trwało nawet kilka dni, ludzie byli przez służby porządkowe pędzeni z budynków i placu w stronę 58 wagonów towarowych, a następnie w każdym z nich upychani po sto osób lub więcej. Teren placu nadzorowali Niemcy z pomocą jednostek ukraińskich i łotewskich oraz policji żydowskiej. Około 8 tysięcy Żydów zdołało zbiec z Umschlagplatzu, najczęściej dając wysokie łapówki strażnikom.

W – Wielka Synagoga

Bożnica wzniesiona w 1878 roku przy ul. Tłomackie 7 była jednym z najwspanialszych budynków przedwojennej Warszawy. Świątynia łączyła w sobie styl renesansowy i klasycystyczny, a monumentalna bryła i wieńcząca ją kopuła w kształcie korony sprawiały, że budynek górował nad okolicą i był widoczny z daleka. Wielka Synagoga była kunsztownie wykończona, miała centralne ogrzewanie i oświetlenie gazowe. W środku znajdowała się kopia Arki Przymierza, wykonana z drzewa cedrowego sprowadzonego z Libanu. Świątynia mogła pomieścić nawet 2200 osób w trzech nawach i na galerii.

Wielka Synagoga została zbudowana przez wyznawców judaizmu reformowanego, który stał na stanowisku, że Żydzi powinni asymilować się z miejscową ludnością. Nic zatem dziwnego, że również chrześcijanie wzięli udział w zbiórce środków na budowę świątyni. W dwudziestoleciu międzywojennym w Wielkiej Synagodze odprawiano nabożeństwa związane z obchodami polskich świąt narodowych. Wielu ortodoksyjnych Żydów uważało ją za niekoszerną i omijało ją szerokim łukiem.

W czasie II wojny światowej świątynia została zdewastowana, a w 1942 roku zamieniono ją na skład mebli, które Niemcy rabowali z terenów getta. 16 maja 1943 roku została wysadzona w powietrze, co uznawane jest za symboliczny koniec powstania w getcie warszawskim.

Czytaj także:

Wielka Synagoga na Tłomackiem. Jedyna taka świątynia w przedwojennej Warszawie

Ż - Żydowska Organizacja Bojowa

Jedna z konspiracyjnych organizacji zbrojnego oporu Żydów polskich powstała w warszawskim getcie między lipcem a październikiem 1942 roku w wyniku porozumienia socjalistycznego Bundu, młodzieżowych organizacji syjonistycznych i Polskiej Partii Robotniczej. Militarne i polityczne działania tych grup uzgadniane były za pośrednictwem Żydowskiego Komitetu Narodowego oraz Komisji Koordynacyjnej. Uznawana zarówno przez Delegaturę Rządu na Kraj, jak i PPR, ŻOB otrzymywała broń od Armii Krajowej i Gwardii Ludowej. Dowódcą organizacji był Mordechaj Anielewicz, a jego zastępcą został Icchak Cukierman. Hasło ŻOB brzmiało: "Nie damy ani jednego Żyda".

Żydowska Organizacja Bojowa budowała tzw. bunkry w getcie, zdobywała środki na zakup broni (m.in. poprzez napady na bank getta i kasę Judenratu), zwalczała i likwidowała żydowskich kolaborantów i konfidentów. Po raz pierwszy zbrojny opór Niemcom ŻOB stawiła w czasie drugiej akcji deportacyjnej w styczniu 1943 roku. W powstaniu w getcie walczyły 22 oddziały organizacji złożone z kilkuset bojowców. Większość z nich zginęła. Ci, którym udało się wydostać z getta, walczyli w szeregach partyzantki lub ukrywali się.

Czytaj także:

Żydowska Organizacja Bojowa - walczyli o godną śmierć

Ż - Żydowski Związek Wojskowy

Żydowski Związek Wojskowy powołali niedługo po wrześniu 1939 roku przedwojenni oficerowie Wojska Polskiego pochodzenia żydowskiego oraz działacze syjonistyczni paramilitarnego Bejtaru. Przywództwo polityczne objął Dawid Wdowiński, a dowódcą organizacji bojowej został Paweł Frenkiel. Siedziba ŻZW mieściła się w zakonspirowanym lokalu w niezamieszkanym domu przy ul. Muranowskiej 7 w Warszawie, a od 1942 roku także przy Muranowskiej 6, poza gettem. Oba budynki łączył jeden z tajnych tuneli wykopanych przez bojowników.

Dr Piotr Gontarczyk: Emanuel Ringelblum odwiedził siedzibę ŻZW jeszcze przed powstaniem i był pod wrażeniem jaką ilością broni dysponują.

ŻZW tworzyła na terenie warszawskiego getta bunkry i schrony, zbierała fundusze na zakup broni oraz likwidowała kolaborantów i donosicieli. Organizacja otrzymywała pistolety, karabiny i granaty od Organizacji Wojskowej, Korpusu Bezpieczeństwa oraz różnych grup Armii Krajowej. W czasie powstania w getcie siły ŻZW brały udział przede wszystkim w bitwie na placu Muranowskim. Nie ma pewności, ilu członków związku wzięło udział w zrywie. Wojny nie przeżył prawie żaden członek ŻZW.

Czytaj także:

"Żydowski Związek Wojskowy miał zniknąć z kart historii"

th/mc/im